नवरात्रमा दशमीको दिन टिकाको साइत र आशिर्वाद मन्त्र।

२५ असाेज, काठमाडौ । मिति २०८१ साल असोज २६ गते शनिबार आश्विन शुक्लपक्ष दशमी तिथि २७ गते प्रात : ४ / १८ बजेसम्म त्यस उप्रान्त एकादशी तिथि भएकोले देवी विसर्जनको साईत प्रात : ८ / ३३ बजे र टिकाको साइत बिहान ११ / ३६ बजे टिका थाप्ने व्यक्ति पूर्व फर्कने र लगाइदिने पश्चिम फर्केर लगाइदिनु पर्दछ।हिन्दू पञ्चांगको आश्विन महिनाको नवरात्रिलाई शारदीय नवरात्रि पनि भन्ने गरिन्छ।विज्ञानको दृष्टि सँग शारदीय नवरात्रमा शरद ऋतुमा दिन साना हुन थाल्छन् र रात ठूला।साथसाथै चैतको नवरात्रिमा दिन ठूला हुन थाल्दछन् र रात घट्छ, ऋतुहरूको परिवर्तन कालको असर मानव जीवनमा नपरोस, यसैको लागि साधनाको बहानामा हाम्रो ऋषि-मुनियोंले पनि यिनी नौ दिनहरूमा उपवासको विधान गरेका थिए।संभवत: यसैको लागि पनि ऋतुको बदलावको यस कालमा मनुष्य खान-पानको संयम र श्रेष्ठ आध्यात्मिक चिंतन गरेर स्वयंको भित्र सँग सबल बन्नसकोस भनेर गरिन्छ ताकि मौसमको बदलावको असर हामीमा नपरोस। शायद यसैको लागि यसलाई शक्तिको आराधनाको पर्व पनि भनियो।यही कारण हो कि भिन्न स्वरूपहरूमा त्यहि अवधिमा जगत जननीको आराधना-उपासना पनि गरिन्छ।

नवरात्रि पर्वको समयमा प्राकृतिक सौंदर्य पनि बढ्छ। यस्तो लाग्छ कि ईश्वरको साक्षात् रूप यही हो।प्राकृतिक सुंदरताको साथ-साथै वातावरण सुखद पनि हुन्छ।आश्विन महिनामा मौसममा न अधिक चिसो रहन्छ न त अधिक गर्मी।प्रकृतिको यो रूपले सबैको मनलाई उत्साहित गर्छ।जसले गर्दा नवरात्रिको समय शक्ति साधकोंको लागि अनुकूल हुन जान्छ।त्यसपछि नियमपूर्वक साधना व अनुष्ठान गर्छन्, व्रत-उपवास, हवन र नियम-संयम सँग उनकी शारीरिक, मानसिक एवं आत्मिक शक्ति जाग्छ, जसले ऊर्जावान बनाउछ।

यस कालमा लौकिक उत्सवको साथ नै प्राकृतिक रूप सँग ऋतु परिवर्तन हुन्छ।शरद ऋतुको शुरुवात हुन्छ, वर्षाको मौसम बिदा हुन थाल्छ।यस कारणले बनेको सुखद वातावरणले यो सन्देश दिन्छ कि जीवनको संघर्ष र बीतेको समयको असफलताहरूलाई पछाडी छोडी मानसिक रूप सँग सशक्त एवं ऊर्जावान बनेर नयाँ आशा साथ अगाडी बढौं।

विजयादशमीको दिन भगवतिले दानवी शक्तिमाथी र रामले रावणमाथी विजय हासिल गरेको उपलक्ष्य खुसीयालीमा नवदुर्गा भवानीको प्रसादस्वरुप रातो टिका र जमरा लगाउने चलन छ ।बताइन्छ कि भगवान् रामले यसै दिन रावणको वध गरेका थिए ।यसलाई असत्य माथि सत्यको विजयको रूपमा मनाइन्छ ।यसकारण, यस दशमीलाई विजया दशमीको नामले जानिन्छ। नवरात्रिको दशौ दिनलाई विजयादशमी पनि भनिन्छ |यस तिथि निर्धारण देहाय आधारमा हुन्छ ।श्रवणर्क्षेण संयुक्ता दशमी शुक्लपक्षगा।। ईषमासिस्थिता ज्ञेया विजया दशमी तिथिः।।

(आश्विन महिनाको शुक्लपक्षको श्रवण नक्षत्रले युक्त दसमीलाई विजयादसमी भन्ने बुझ्नुपर्छ।)
सा नवमीविद्धा कर्तव्या नत्वैकादशीयुक्ता।।
(दसमी तिथिको निर्धारण गर्दा नवमीले युक्त दसमी मान्य हुन्छ, एकादसीसहितको दसमी मान्य हुँदैन।)
मध्याह्ने विजयमुहूर्तं इति केषाञ्चिन्मतम्।। विजयाख्योऽष्टमः।। (मुहूर्त निर्धारण गर्दा विजय नामको मुहूर्त मध्याह्नमा पर्छ, जुन मुहूर्तलाई कसैले आठौं मुहूर्त मानेका छन्।)
किञ्चित्सन्ध्यामतिक्रम्य किञ्चिदुत्पन्नतारकाः।। विजयो नाम योगोऽयं सर्वकर्मसु सिद्धिदः।।

(कसैले साँझ बितेपछि त कसैले तारा उदाएपछि दुर्गा विसर्जन गर्ने प्रसङ्ग उल्लेख गरेका छन्। तर विजय नाम गरेको योग नै सबै कार्यका निम्ति सिद्धिदायक हुन्छ।)

उक्त लिखित प्रमाणका आधारमा विजयादसमीको साइत निर्धारण गर्न न्यूनतम आधारका रूपमा श्रवण नक्षत्र र विजय मुहूर्त (मध्याह्नको समय) लाईलिनुपर्ने हुन्छ।

यो दिन शमी बिरुवाको दर्शन गर्नुपर्दछ।
अमङ्गलानं शमनीं शमनीं दुष्कृतस्य च ,दु :स्वप्ननाशिनी धन्यां प्रपद्देsहं शमीं शुभाम्।

यस दिनमा भगवान रामचन्द्रले रावण माथि विजय प्राप्त गरेकाले यसलाई विजयादशमी भनिएको कथन छ |सोह्र सामग्रीले भगवती दुर्गा र अरू देवीहरू तथा देवताको पूजा गरी, नौ दिनसम्म गरेको पूजाको काममा कुनै त्रुटि भयो कि भनी त्यसलाई पूरा गर्न तामाको थालीमा चन्दनले अष्टदल लेखी त्यसका बीचमा माटाका देवीका तीन प्रतिमा वा राता अक्षताका तीन थुप्रा राखी बीचमा अपराजिता देवी, दाहिनेतिर जया देवी, देब्रेतिर विजया देवीको आवाहन र सोह्र सामग्रीले पूजा गरी यथाशक्ति हवन गरी जमरालाई पूजा गरी अनि भगवती दुर्गा, अन्य देवदेवीहरूलाई चढाई आरती र पुष्पाञ्जलि गरिन्छ।यति गर्नाले कसैले पनि आफु माथि दमन (विजय) गर्न सक्दैन भन्ने धार्मिक विश्वास छ। त्यसपछि निम्न मन्त्र पढ्दै चन्दन, अक्षता, फूल छर्कँदै माफी माग्दै दुर्गा भगवती र अन्य देवीदेवतालाई विसर्जन गरी उठाएर अन्यत्र राख्नुपर्दछः ‘आवाहनं नजानामि नजानामि विर्जसनम्।पूजां चैव नजानामि क्षम्यतां परमेश्वरी।यसपछि देवीका मूर्तिहरू र नवपत्रिकालाई बाजा, गाजा या वैदिक मन्त्र पढी जलाशयमा लगी सेलाई त्यसपछि घडाका जलले अभिषेक गरी देवीलाई चढाएको रातो अनि सेतो वस्त्रको कपडालाई प्रसादको रूपमा घाँटीमा लगाइन्छ।अनि घरका मुल मान्छेले भगवतीको प्रसाद स्वरूप अवीर र दहीमा मुछेको चामलका टीका निधारमा, जमरा टाउकोमा लगाई दक्षिणा दिई आशीर्वाद दिन्छन्।अनि सपरिवार नातेदारकहाँ तथा मान्यवरकहाँ दशैंकोलागि तयार पारी राखिएको नयाँ लुगा लाई टीका लगाउन जान्छन्।

टीका लाउँदा दिने आशिषः-

आयू द्रोणसुते श्रीयो दशरथे शत्रुक्षयं राघवे।
ऐश्वर्यं नहुषे गतिश्च पवने मानञ्च दुर्‍योधने।
सौर्यं शान्तनवे बलं हलधरे सत्यञ्च कुन्तीसुते।
विज्ञानं विदुरे भवन्तु भवतां कीर्तिश्च नारायणे ॥

द्रोण पुत्र अस्वत्थामाको जस्तो आयू, राजा दशरथको जस्तो कृति , रामको जस्तो अजात सत्रुत्व हरणको क्षमता ,राजा नहुषको जस्तो ऐश्वर्य , वायूको जस्तो गति , दूर्योधनको जस्तो मान ,सूर्य पुत्र झै दानी , भीमको जस्तो वल , युधिष्ठिर जस्तो सत्यवान , विदूरको जस्तो ज्ञान , नारायणको जस्तो कृति
तपाईंलाई प्राप्त होस् भनी मान्यजनबाट आशीर्वचन लिइन्छ ।
नारीहरुलाई टिका लगाउने मन्त्र।

जयन्ती मङ्गला काली भद्रकाली कपालिनी ।दुर्गा क्षमा शिवा धात्री स्वाहा स्वधा नमोऽस्तु ते॥

अर्थात-ति देवी जसले सम्पूर्ण संसारलाईनै विजय गर्न सक्ने सार्मथ्य राख्दछिन्, जो हरेक अन्धकारको निदान गर्न सक्दछिन्, समयको पाबन्दिभन्दा पर रहेकी ति देवी जो मानव खप्परको माला लगाउँदछिन अनि हरेक प्रकारका दुखःको निदान गर्न सक्दछिन् ।यो जगतको रक्षा गर्ने हे देवी! यो तिम्रो भक्तले चढाएको भक्तिलाई स्वीकार गर, हामी तिमीलाई नमन गर्दछौं ।
पं-बालमुकुन्द देवकोटा